۸۸ سالگی بنادر و دریانوردی ایران؛ از سال ۱۳۱۴ (ه.ش)، همزمان با سالروز تاسیس بنادر و کشتیرانی(سازمان بنادر و دریانوردی امروزی) ماهنامه بندر و دریا فرصت را غنیمت شمرد و از خسرو معتضد، مورخ، پژوهشگر و کارشناس برنامه‌های تاریخ معاصر پیرامون تاسیس سازمان بنادر و کشتیرانی سئوالاتی را مطرح کرد که وی پاسخ‌ها را به‌طور مفصل و به شرح زیر شرح داد؛

به گزارش پارسی پرس به نقل از بندر و دریا؛ در ۱۵ بهمن سال ۱۳۱۴ هجری شمسی(۴ فوریه ۱۹۳۵) با گسترش فعالیت‌های دریایی و حمل‌ونقل بازرگانی و نیز تحولات نظامی و صدور محصولات کشاورزی و موادخام، سازمانی به نام اداره کل بنادر تاسیس شد.

پیش از آن ناوگان نظامی جنگی ایران که در بنادر مهم ایتالیا ساخته شده بودند در آبان ماه سال ۱۳۱۱ در کرانه‌های بندر بوشهر که هنوز دارای تأسیسات بندری و اسکله نبود، لنگر انداختند.

دو ناو ۱۲۰۰ تنی و چهار ناوچه ۳۵۰ تنی مجموعه نیروی دریایی ایران را تشکیل می‌دادند. البته در شمال نیز نیروی دریایی کوچکی دایر شده بود.

در سال ۱۳۱۳ ه.ش برای نخستین بار قانون و مقررات دریایی وضع شد و به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

وجود ۱۸۰۰ کیلومتر ساحل دریایی آزاد در جنوب ایران شامل ۱۱۰۰ کیلومتر در کنار خلیج فارس بین دهانه اروندرود یا شط‌العرب و تنگه هرمز و ۷۰۰ کیلومتر در دریای عمان(مکران) میان بندرعباس و سرحد پاکستان (بندر گوادر) و نیز از دهانه شط‌العرب یا اروندرود تا بندر خرمشهر و در کنار آن بندر نفتی آبادان که قابل کشتیرانی است.

تردد انواع کشتی‌های کندرو و تندرو در سال‌های دهه ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ و ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ ایجاب می‌کرد سازمانی که متصدی امور بندری و کشتیرانی کشور باشد تاسیس شود که بخشی از حوزه عملیاتی آن در کرانه‌های دریای خزر یا مازندران نیز می‌شد. در سال‌های بین دو جنگ جهانی، ایران فاقد شرکت‌های کشتیرانی بود.

ولی کشورهای انگلستان، هند (مستملکه یا مستعمره بریتانیای کبیر)، آلمان، ژاپن، ایتالیا، آمریکا، نروژ و هلند ناوگان تجاری و باربری خود را به خلیج فارس اعزام می‌کردند.

در سال‌های ۱۳۱۱ و ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ با بررسی دقیق و تشکیل ده‌ها کمیسیون و مطالعه قوانین دریانوردی، قانون مذکور اجرایی شد و کشتی‌های تجاری یا نظامی همه کشورهای جهان که در بنادر ایران آمد و رفت می‌کردند، ملزم به رعایت اجرا آن شدند.

تمهیدات بنادر در حال بهره‌برداری ایران در آن زمان محدود و در وهله اول بندر تجاری تخلیه و بارگیری خرمشهر در انتهای اروندرود در کنار رودخانه‌ای که کشور همسایه عراق به تهمیدات گوناگون، خلاف قوانین تثبیت شده جهانی در خصوص رودهای بین‌المللی و اصل تالوگ (میان‌القعر) آن را رود داخلی خود می‌دانست، قرار داشت.

بندر مهم دیگر، بندر آبادان بود که بیشتر یک بندر نفتی و صادرکننده نفت به‌شمار می‌رفت. بندر تجاری بوشهر دیگر آن رونق قرن هجدهم و به‌ویژه نوزدهم میلادی را نداشت و چون انتهای خط‌آهن سراسری به بندر شاهپور (بندر امام خمینی امروز) می‌رسید، چندان محل رفت‌وآمد کشتی‌های بزرگ و کوچک تجاری نبود.

بندرعباس هم به بندر نیمه متروکه‌ای تبدیل شده بود و در شمال ایران فقط بندر انزلی (پهلوی سابق) و بابلسر (مشهدسر پیشین) اهمیت تجاری داشتند.

ناصرالدین شاه که مانند پدرش تحت فشار سیاسی دولت روسیه تزاری بود، اجازه ورود به کشتی‌های تجاری روسیه به مرداب غازیان را در آخرین سال‌های سلطنت خود به روس‌ها داد و اجازه داد بندر انزلی را بازسازی کنند.

انزلی به‌تدریج به‌صورت یک بندر روسی مجهز درآمد. مهندسان روسی اسکله‌ها، چراغ دریایی (فاو) برای راهنمایی کشتی‌ها، انبارها و تمام تأسیسات پیشرفته بندری را در آن شهر کوچک احداث کردند. امتیاز لایروبی کشتی روسیه راه کشتی روی انزلی به روس‌ها داده شد که به‌دنبال آن طی امتیازاتی دیگر همان بنگاه راه شوسه رشت-قزوین-تهران را با اسکله‌های اخذ حق‌العبور را به دست آورد. ۲۷ امتیاز  مختلف که به دولت، بانک روس و موسسات خصوصی روسیه داده شد، راه تجارت روس را در ایران هموار کرد.

با سقوط دولت تزاری گرچه شوروی از بسیاری امتیازات خود صرف‌نظر کرد، ولی به شکلی دیگر با ایران مقابله می‌شد. متاسفانه بندر گز و بندر شاه (آق‌قلای قدیم یا بندر ترکمن امروزی) هم با سیاست خاص دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سابق که وصول خط‌آهن سراسری از بندر شاهپور به بندر شاه را به مثابه تهدید سرحدات خودش می‌دید که نیمه متروکه شده و کشتی‌های شوروی به‌ آن تردد نمی‌کردند.

در سال ۱۳۱۴ هیچ شرکت کشتیرانی ایرانی چه در جنوب و چه در شمال کشور فعالیت نمی‌کرد و شرکت‌های کشتیرانی خصوصی تجار بوشهر -چه بادبانی چه بخاری- فعالیت مختصری داشتند. در شمال نیز فقط کشتی‌های مسافربری و باربری اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فعال بودند. در آن زمان بندر شاهپور ( بندر امام خمینی امروزی) بندر کوچکی با جمعیت بسیار محدود بود که احداث آن همزمان با تاسیس نیروی دریایی جدید ایران در آبان ماه ۱۳۱۱ هجری شمسی بود و فعالیت عمده کشتیرانی به وسیله شرکت‌های انگلیسی هندی- انگلیسی، آلمانی، ایتالیایی، ژاپنی، نروژی و هلندی انجام می‌گرفت که به بنادر خلیج فارس تردد داشتند و شرکت بریتیش تنکر(نفت انگلیس) که در سال ۱۹۱۴ میلادی /۱۲۹۴ شمسی تشکیل شده بود.

حمل محمولات نفتی پالایش شده در پالایشگاه آبادان سرویس نفت‌رسانی به ۱۰۰ بندر دریایی آن زمان را بر عهده داشت. مطالعات و بررسی‌های گوناگون، ایرانیان را به این نتیجه رساند که باید سازمان و اداره‌ای در تشکیلات کشور تاسیس شود تا به امور بندری رسیدگی کند. البته به نظر می‌رسد با تاسیس نیروی دریایی جنوب و شمال، افراد فرهیخته‌ای را  که در راس آنها ناخدا یکم “غلامعلی بایندر” و مطالعات او در کشورهای فرانسه و ایتالیا نقش مهمی در تطوّر این اندیشه داشته است.

گام اول تعیین حدود آبهای ساحلی منطقه‌ای، نظارت دولت در دریاها در ۲۴ تیر ۱۳۱۳ به‌صورت قانونی از تصویب مجلس شورای ملی وقت گذشت. این قانون در دو فصل و هشت ماده به دولت ابلاغ شد و به مرزهای دریایی کشور سامان داد.

باید در نظر داشت در آن دوران، دولت بریتانیا خود را مالک خلیج فارس و دریای عمان و مکران می‌دانست و کشتی‌های ناوگان نظامی انگلیسی هر زمان نیاز به تجدید سوخت می‌یافتند، بدون رعایت هیچ پروتکل متداول بین‌المللی وارد شط‌العرب یا اروندرود شده و در اسکله‌های بارگیری دوازده‌گانه بندر نفتی آبادان لنگر می‌انداختند و با استفاده از تخفیف فوق‌العاده وضع شده از سوی شرکت نفت انگلیس و ایران سوخت‌گیری می‌کردند.

در ماده اول قانون مذبور حدود آبهای دریایی ایران به طول شش مایل دریایی، منطقه آبهای ساحلی ایران شناخته شد و قسمت‌های واقع در زیر کف دریا و سطح و بالای آن متعلق به مملکت ایران شناخته شد. علاوه بر آن منطقه دیگری تا ۱۲ مایل دریایی منطقه نظارت بحری ایران اعلام شد. متعاقب تصویب و ابلاغ قانون مذبور، قانون دیگری تحت عنوان عبور و توقف کشتی‌های جنگی در آبها و بنادر ایران در هفتم شهریورماه ۱۳۰۰ هجری شمسی تصویب شد که شامل ۲۱ ماده و یک ضمیمه نحوه ورود و توقف کشتی‌های جنگی بیگانه بود.

ضامن اجرایی این قوانین نیروی دریایی ایران بود که با دو ناو جنگی ۱۲۰۰ تنی ساخته شده در بنادر ایتالیایی “ناپل” و “لی ورنو” در چهار ناوچه ۳۵۰ تنی و تعدادی کرجی و قایق و چند کشتی قدیمی متعلق به اواخر عصر قاجاریه مانند کشتی‌هایی بود که متعلق به شیخ خزعل بودند. نیروی دریایی کوچک ایران از نظر نیروی انسانی نخبه و تحصیل کرده در فرانسه و ایتالیا غنی بود، اگرچه جمع نفرا%