در شبه‌قاره اما خاندانی پارسی‌تبار هستند که با نام خانوادگی تاتا به نماد سرمایه‌داری مدرن هند تبدیل شده و طی دهه‌ها نشان داده‌اند که چگونه می‌توان با ترکیب نیروی سرمایه، خلاقیت و تعهد به سرزمین مادری برای هم‌میهنان خودرو، کفش، خانه و فولاد ساخت و در عین حال رنگ و بوی استثمار نداشت. هفته گذشته راتان تاتا از تخت پادشاهی صد میلیارد دلاری‌اش کنار رفت تا یک پارسی دیگر رهبری بزرگ‌ترین غول صنعتی هند را بر عهده گیرد، غولی که آن را نماد سرمایه‌داری هند می‌دانند مثل جنرال‌الکتریک توماس ادیسون.

در ماه آگوست، در یکی از آخرین نشست‌های سهامداران برای او به عنوان رئیس «پسران تاتا»، راتان تاتا با لباسی معمولی و با نگاهی عمیقاً ناآسوده به افرادی که به وی تملق و ادای احترام می‌کردند، در صحنه ظاهر شد. مجری با لحنی سریع در میکروفون گفت: «شما یک نماد هستید.» زنی با عینکی ضخیم فریاد کشید: «شما پاک‌ترین، بافرهنگ‌ترین و فروتن‌ترین رئیس اینجا تاکنون هستید.» حواس آقای تاتا به سیروس می‌ستری بود که با چرخاندن خودنویسی در دست و با چهره‌ای بی‌تفاوت نشسته بود. در 28 دسامبر، می‌ستری 44‌ساله به عنوان رئیس این گروه اقتصادی 144‌ساله قرار خواهد گرفت که بزرگ‌ترین گروه اقتصادی در هند، با فروشی 100 میلیارد دلاری در سال است. بیش از نیمی از این فروش در خارج از هند و از هر چیزی، از فولاد و ماشین‌های قیمتی گرفته تا نمک، کسب می‌شود. جانشینی آقای تاتا، چهره مورد احترامی در هند که برای 21 سال در این سمت بود، یکی از دشوارترین کارها در جهان است. آقای می‌ستری، که پاسپورتی ایرلندی دارد، نخستین عضو غیر‌خانوادگی است که این سمت را بر عهده می‌گیرد، هر چند او کاملاً هم یک خارجی نیست. مثل آقای تاتا، او نیز از جمعیت «پارسی» شهر مومبایی است. خانواده او، که اقبالش را از ساخت و ساز گرفت، با در اختیار داشتن 18 درصد از سهام «پسران تاتا»، بزرگ‌ترین دارنده سهام آن، و از دهه 1930، سرمایه‌گذار در آن بوده است. از زمان انتخاب در سال گذشته، می‌ستری نفر دوم شرکت بوده است. او در فضای عمومی ظاهر نبود. هر دو نفر، گفته بودند که در فضایی به شدت نزدیک به هم کار کرده‌اند. اخیراً می‌ستری یک دعوت برای ملاقات با یک رئیس دولت خارجی را به خاطر اینکه تاتا در آنجا حاضر نبود، قبول نکرد. با این حال، به این زودی‌ها، می‌ستری با اینکه رئیس است، استاد نخواهد شد. او جانشین و وارث یک مدیریت موفق شده است. تاتا یک گروه تجاری راکد را در زمانی که اقتصاد هند تازه در حال به راه افتادن بود، یعنی در اوایل دهه 1990، بر عهده گرفت و آن را به یک شرکت بزرگ جهانی تبدیل کرد. با اینکه شبهه‌های مشکوکی در سابقه او دیده می‌شود، گفته می‌شود که تاتا، مثل دیده‌بانی از درستکاری در دوره‌ای که سرمایه‌داری رفاقتی معضلی در هند شده، بوده است. چرا که خود آقای تاتا، با کارهایش جلوی بحث‌ها را نگرفته است: او یکی از چهره‌های قدرتمندی بود که در گفت‌وگوی محرمانه ضبط‌شده با نیرا رادیا، یک تبلیغ‌کننده بدنام از بخش موبایل تلکام، که از اختلاس بیرون آمده، نامش آمده بود. با این همه، بدترین راز نگه داشته شده در تجارت هند، تعداد زیاد اقدامات بد و مضری است که تاتا در سابقه داشته است. تاتا به ماشین‌ها و طراحی‌ها عشق می‌ورزید ولی به طور قابل بحثی، باز‌مهندسی شرکتی را نادیده گرفت. تاتا فدراسیونی با دارایی‌هایی در شرکت‌های مختلف که به طور معمول سرمایه‌گذاران دیگری داشتند، به راه انداخت. به خاطر اینکه شرکت اصلی آقای تاتا (شرکت خیریه) در لیست 182 شرکت تابعه پسران تاتا نیست، آقای تاتا مثل دیگر گروه‌ها نیازی به انتشار حساب‌ها بر یک بنیان «یکپارچه» ندارد. در مجموع باید گفت عملکرد کلی این شرکت، تیره بوده است.
آنچه راتان انجام نداده است
خبر خوب برای آقای می‌ستری این است که سودآوری کلی تاتا، با 10 درصد بازگشت سرمایه (58 میلیارد دلاری آن) پس از کسر مالیات، قابل قبول است. با نگاه به وضعیت سهام آن، البته بیشتر به خاطر نقش شرکت TCS در آن، عملکرد خوبی داشته است. خبر بد برای او، این است که بخش زیادی از گروه، شکل ضعیفی دارد. در سال منتهی به مارس، 69 درصد از سرمایه به کار گرفته شده، قادر به بازگشت سرمایه به نرخ 10‌درصدی برای شرکت نبود. نیمی از این سرمایه بی‌استفاده، در «تاتا استیل» قرار دارد. عملکرد آن در هند سالم و با سرمایه‌گذاری زیاد بوده است. اما در سال 2007، این شرکت خرید هنگفت و بی‌موقعی را روی «کروس»، یک بنگاه بریتانیایی که همانند همتایان اروپایی‌اش، در مشکلات زیادی قرار داشت، انجام داد. کار مشابه دیگری در زمینه الکتریسیته، ساختن یک نیروگاه بزرگ بود که مانند خیلی از رقیبان، امروز در حال از دست دادن ارزش به خاطر قیمت‌های زغال سنگ است. بزرگ‌ترین خرابکاری در شاخه موبایل و تلکام تاتا بود. صنعت هند، به خاطر تبانی‌ها و جنگ قیمت‌ها بسیار آلوده است. تاتا در این شرایط، با وجود سهم پایین در بازار و نزدیک به سه میلیارد دلار زیان از سال 2007 به بعد، همچنان با افت و خیز حضور داشته است. 9 مورد از 14 مورد بررسی‌شده متعلق به تاتا در این زمینه، بازدهی مالی کمتر از 10‌درصدی را در سال مالی 2012 داشته‌اند. خالص بدهی مجموع تاتا 26 میلیارد دلار است. این با در نظر گرفتن سود ناخالص عملیاتی شرکت، قابل مدیریت است، اما باید در نظر داشت که زیان در یکی از زیرمجموعه‌ها، برای بقیه خوشایند نیست. در حالی که TCS سودآور بوده، استیل، تلکام، نیرو و هتل‌ها زیان داشته‌اند.
باشگاه کمدی جک ولچ
این نمونه‌ای از رویکردی است که اعضای تاتا خوار می‌شمردند. آنها فلسفه «بکُش، شفا بده و بفروش» مدیران غربی مشهور را، مثل جک ولچ در GE، به طور مضحکی عضلانی و نزدیک‌بین، می‌پندارند. یکی از سران آنها این چنین تصدیق می‌کند: «بازدهی سرمایه، نقطه مرکزی کسب‌و‌کار ما نیست. هدف ما ساختن کشور، اشتغال و به دست آوردن مهارت‌های فنی است.» این خیرخواهی؛ حتی در مورد اشخاص خارج از کشور هم صدق می‌کند. بخش استیل شرکت تاتا در اروپا، با وجود کشمکش‌های شدیدی که تهدیدش می‌کند، هنوز 33 هزار نیروی کار دارد. با این همه این مدیر، امید دارد و پیش‌بینی می‌کند آقای می‌ستری همه چیز را به سمت رشد زیر و رو می‌کند. این مرد جدید به خاطر دارایی خانواده‌اش در «پسران تاتا»، اقبال و شهرت خود را در قمار این شرکت می‌گذارد. سرمایه‌گذاری شخصی آقای تاتا در گروه، نسبتاً کم بود و در عوض، اقتدارش از ریاست بر یک خیریه خصوصی که 66 درصد از سهام پسران تاتا را در اختیار دارد، نشات می‌گرفت. یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران گروه در این باره گفته است: «هم‌اکنون یک نفر با مقدار زیادی ثروت شخصی سرمایه‌گذاری‌شده (در پسران تاتا) داریم… در آینده، تمرکز زیادی بر بازگشت سرمایه انجام خواهد گرفت.» در گذشته هم، خانواده آقای می‌ستری شرکت پسران تاتا را برای پرداخت سود سهام بالاتر از شرکت TCS، به خاطر درج شدن نام‌شان در فهرست کمک به تثبیت ارزش این شرکت، تحت فشار گذاشتند. آقای تاتا آقای می‌ستری را به خاطر شخصیت خوبش انتخاب کرد. با این حال حتی اگر تاتا هدفی بالاتر از فقط اهداف سهامداران داشته باشد، عملکرد بد قطعاً جزو علایق او نیست: تجارت‌های او در آنجا برای تولید منفعت برای توزیع توسط شرکت خیریه خصوصی‌اش هستند، نه اینکه برای این باشند که برای کمک به خودشان کارهای خیریه انجام بدهند. در این مورد توجه به این جالب است که اگر واحدهای با عملکرد بد گروه؛ جوری مدیریت کنند که بازگشت سرمایه 10 درصدی به‌دست آورند، رقم سود کلی شرکت به حد بسیار بالای 40 درصد و حتی بیشتر خواهد رسید. ممکن است آقای می‌ستری انتخاب‌های زیادی برای اقدامات خود نداشته باشد. چندین مورد از این واحدهای با عملکرد بد و کوچک‌تر، مثل هتل‌ها، در تلاش برای اینکه بدهی‌شان را بپردازند تقلا می‌کنند. دو کسب‌و‌کار بزرگ دارای مشکل، در حال نزدیک شدن به نقاط بحرانی هستند، که آقای می‌ستری را برای تصمیم به اینکه آیا می‌خواهد برای پوشش زیان آنها، به چک نوشتن ادامه بدهد یا نه، تحت فشار خواهد گذاشت. در ماه مارس سال 2014، شرکت پسران تاتا، ممکن است تحت یک قرارداد، مجبور شود دوباره 26 درصد از سهام شاخه موبایل اصلی خود را، که اکنون در دست NTT DoCoMo، یک اپراتور ژاپنی است، خریداری کند. اگر این اتفاق رخ بدهد، به نظر میلیاردها دلار هزینه دربر خواهد داشت. تاتا استیل اروپا با مشکل بزرگی در تامین مجدد بدهی‌ها، در سال 2015، مواجه خواهد بود. اگر می‌ستری بخواهد با این مشکلات مواجه شود، آیا اقتدارش را دارد؟ همانند آقای تاتا در سال 1991، به دست آوردن اقتدار بر این مجموعه برای او سخت است. خیلی از بنگاه‌های تابعه، در حقیقت، به طور مستقل دارند کار می‌کنند، و خیلی از کارکردهای شرکت در زمان آقای تاتا، اکنون کارایی ندارند، چرا که به خود او بستگی داشتند. مساله نامعلوم دیگر، خود آقای تاتاست. او رئیس خیریه خود باقی می‌ماند، و بنابراین با داشتن سهم زیادی از دارایی پسران تاتا، می‌تواند بعضی تصمیمات را رد کند. افراد خیلی کمی فکر می‌کنند آقای می‌ستری تبدیل به آقای ولچ می‌شود. یک آدم کله‌گنده که راجع به آینده تاتا با خود وی بحث کرده بود، گفته است: «برای یک یا دو سال آینده، سیروس به راتان وابسته خواهد بود. او بدون کسب مشورت از راتان تصمیمی نخواهد گرفت.» در صورت سلامت، آقای می‌ستری احتمالاً برای دهه‌ها رئیس گروه است. ترفند، اتخاذ روشی دیپلماتیک و احتیاط نسبت به تصمیم‌های سخت است.
منبع: اکونومیست