تامین آینده مالی خانواده‌ها امروزه تنها به دست خود آنها امکان‌پذیر است در حالی که تعداد بی‌شماری از آنان، حتی از مفاهیم بنیادی اقتصاد ناآگاهند. در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه، به همان اندازه که خانواده‌ها از آموزش مفاهیم اقتصادی به فرزندان خود عاجزند، نظام آموزشی و معلمان و مربیان نهادهای تربیتی نیز اهمیت آموزش‌های مالی و اقتصادی به کودکان و نوجوانان را نادیده می‌انگارند. در شرایط رکود اقتصادی و در فقدان درک عمومی از کارکردها و مفاهیم اقتصاد، تنها گفتمان حاکم بر افکار عمومی «سیاست» است. نتیجه این رخداد در بهترین حالت «بی‌انگیزگی» و در بدترین حالت، «سرخوردگی» جوانان از فعالیت‌های اقتصادی است؛ و اینگونه است که در بسیاری جوامع صنعت خدمات مالی «دیو» انگاشته می‌شود و سرمایه‌داری در اذهان مردم، جهانی تاریک و سرشار از سیاهی و تباهی به نظر می‌رسد. تردیدی نیست که درمان این بیماری همه‌گیر تنها «سواد اقتصادی» است. مفهومی که دنیای توسعه‌یافته کمی پیش از ما آن را دریافته و درصدد ترویج آن است. این دارو، زمانی موثرتر واقع می‌شود که آن را برای کودکان‌مان تجویز کنیم. سواد اقتصادی قادر است نگاه فرزندان ما را به دنیا، اقتصاد جهانی و نقشی که خود در آن ایفا می‌کنند تغییر دهد و آنان را برای بهبود شرایط زندگی خود در آینده توانمند سازد. 

دنیا چگونه می‌اندیشد؟ 

پژوهش‌های متعددی نشان داده است که هر فرد پیش از سن 18‌سالگی، می‌بایست حداقل 10 مهارت مالی زیر را فرا بگیرد: 

1- چگونه پس‌انداز کند؟ 

2-چگونه به دنبال درآمد باشد؟ 

3- چگونه درآمدی کسب کند که شایسته اوست؟ 

4- چگونه عقلانی و صحیح خرج کند؟ 

5- چگونه در مورد پول، مذاکره کند؟ 

6- چگونه با بودجه مشخص زندگی کند؟ 

7- چگونه سرمایه‌گذاری کند؟ 

8- چگونه به یک کارآفرین تبدیل شود؟ 

9- اعتبار خود را چگونه مدیریت کند؟ 

10- از پول چگونه برای تغییر دنیا استفاده کند؟ 

در راستای آموزش همین مفاهیم اولیه در بسیاری از کشورهای دنیا شوراها و نهادهای آموزشی تشکیل شده‌اند تا ضمن تعریف سواد اقتصادی، راهکارهای آموزش و ترویج آن را از طریق نظام آموزشی درسی در مدارس و حتی مهد‌کودک‌ها بررسی و اجرا کنند. در کشورهای توسعه‌یافته نظیر ایالات متحده، انگلستان و کانادا، سطح آموزش تا سن 5-3 سالگی نیز پایین آمده است. در دیگر کشورها مثل استرالیا، هند و سنگاپور چنین دوره‌هایی در سطح دبستان، متوسطه و دبیرستان‌ها اجرا می‌شود. 

تجربه ایالات متحده در آموزش‌های مالی به کودکان 

به جرات می‌توان گفت یکی از متنوع‌ترین و ابتکاری‌ترین نظام‌های آموزش اقتصاد به کودکان، متعلق به کشور آمریکا‌ست. در این کشور نه‌تنها نهادهای ملی به سیاستگذاری و ترویج سواد اقتصادی پرداخته‌اند بلکه سازمان‌ها و موسسات کوچک و بزرگ دولتی یا غیر‌دولتی در سطح ایالت‌ها نیز در این راستا اقدامات چشمگیری داشته‌اند. 

شورای آموزش اقتصاد 

شورای آموزش اقتصاد یک سازمان پیشرو در ایالات متحده است که با هدف آموزش اقتصادی و مالی به دانش‌آموزان از مقطع مهد‌کودک تا دبیرستان فعالیت می‌کند و 60 سال است که این شورا در تلاش است تا کودکان را با مفاهیم واقعی اقتصاد و سرمایه‌های شخصی آشنا کند. شورا بر این باور است که کودکان تنها با سواد اقتصادی قادرند سطح زندگی خود را ارتقا بخشند، در چشم‌انداز زندگی خود فرصت‌ها ببینند و در نهایت به افراد بزرگسال موفق و بهره‌وری تبدیل شوند که قادرند تصمیمات جدی و آگاهانه‌ای بگیرند. این شورا ماموریت خود را با آموزش پیشرفته معلمان، ارائه منابع آموزشی طی دوره‌ها و نیز ارزشیابی به تحقق می‌رساند. خدمات شورا از طریق کارگاه‌های محلی، سازمان‌های همکار و نیز به صورت آنلاین ارائه می‌شود. تکنولوژی آنلاین برای صرفه‌جویی در وقت و هزینه‌های معلمان در نظر گرفته شده است. شورای آموزش اقتصاد با بهره‌گیری از استادان دانشگاه، برای 12‌سال دوران تحصیلی دانش‌آموزان محتوای آموزشی کاملاً متعاملی را تهیه و به‌روز می‌کند. برای تدریس، معلمان دوره‌های آموزشی ویژه‌ای را می‌گذرانند تا با محتوا و نیز روش تدریس آن آشنا شوند. در پایان دوره‌ها به آنان مجوزهای حرفه‌ای و حتی درجات ممتاز اعطا می‌شود. مفاهیم مالی و اقتصادی در دروسی نظیر ریاضیات، اقتصاد و ادبیات گنجانده شده است. در پی رکود و بحران اقتصاد جهانی، اخیراًً مباحثی تحت عنوان «آموزش بحران مالی» به دروس مذکور اضافه شده است تا دانش‌آموزان با چرخه‌های اقتصادی و تجاری که چنین بحران‌هایی از آن نشات می‌گیرد، آشنا شوند. این شورا تنها در سال 2011، 55 هزار معلم را تحت آموزش قرار داده و متعاقباً پنج میلیون دانش‌آموز تحت‌نظر این معلمان به فراگیری مفاهیم اقتصادی پرداخته‌اند. مطالعات و ارزشیابی‌های این موسسه نشان می‌دهد که تلاش‌ها بی‌نتیجه نبوده است. در ایالت تنسی آمریکا، 39 درصد از اهداف برنامه در ارتقای سواد اقتصادی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی و 47 درصد از آن در میان محصلان مقطع متوسطه، حاصل شده است. 

شورای آموزش اقتصاد ایندیانا 

پیشتر ذکر شد که در آمریکا علاو
ه بر نهادهای ملی، موسسات و سازمان‌های ایالتی نیز در آموزش اقتصاد به کودکان نقش موثری دارند. یکی از نهاد‌های بنام در این زمینه، شورای آموزش اقتصاد ایندیانا‌ست که به سبب روش‌های خلاقانه خود شهرت یافته است. این شورا با برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان و دانش‌آموزان و نیز برگزاری کارگاه‌ها و مسابقات متنوع در تلاش است سواد اقتصادی را میان کودکان این ایالت ترویج کند. «اقتصاد خرد کلاسی» یکی از این دوره‌هاست که از سوی دپارتمان آموزش ایندیانا طراحی و توسط شورای ملی آموزش اقتصاد اجرا می‌شود. در این دوره‌ها دانش‌آموزان خود را برای تطابق با دنیای به سرعت در حال تغییر اقتصاد آماده می‌کنند. آنان با مدیریت امور اقتصادی کلاس خود، مفاهیمی نظیر پس‌انداز و کارآفرینی را عملاً می‌آموزند. «آموزش اقتصاد با استفاده از ادبیات کودکان» از دیگر استراتژی‌های این شوراست که سبب صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها می‌شود. شرکت در این دوره آموزشی برای تمام معلمان ایالت، رایگان است. «انرژی، اقتصاد و محیط زیست» عنوان یکی دیگر از دوره‌های آموزشی است که تابستان هر سال برای دانش‌آموزان این ایالت برپا می‌شود. در این دوره در خصوص مفاهیم کلیدی نظیر آب، منابع جنگلی، منابع انرژی تجدید‌پذیر و تجدید‌ناپذیر، زباله‌ها و گرم ‌شدن جهان، اطلاعات ارزشمند و مهمی در اختیار شرکت‌کنندگان قرار می‌گیرد و به دانش‌آموزان کمک می‌شود تا دید جامعی نسبت به محیط‌زیست و مسائل مهم حوزه انرژی کسب کنند. 

«بازی بازار سهام ایندیانا» یکی از هیجان‌انگیزترین دوره‌های آموزشی برای دانش‌آموزان است که با بهره‌گیری از اطلاعات واقعی بازار بورس انجام می‌شود. در این دوره به هر گروه از دانش‌آموزان 100 هزار دلار فرضی تعلق می‌گیرد تا با آن به صورت مجازی در بازار سهام خرید و سرمایه‌گذاری کنند. پیش از این کار، آنها با بازارهای مالی مهم نظیر بازار معاملات سهام نیو‌یورک آشنا می‌شوند و اصول سرمایه‌گذاری شخصی و مهارت‌های افزایش سرمایه را فرا می‌گیرند. «پوسترهای اقتصادی» که در آنها مفاهیم مالی به تصویر درآمده‌اند، ابزار بکر و خلاقانه‌ دیگر این شورا برای تدریس معلمان است. این پوسترها همراه با «اشعار اقتصادی» و «فلش‌کارت‌های فعالیت اقتصادی» برای انتقال مفاهیم به کار می‌رود. «مسابقات دانش‌آموزی» از دیگر اقدامات این شورا‌ست که در قالب «آزمون اقتصادی» و یا «مسابقات پوستر- تقویم» اجرا می‌شود. در آزمون‌های اقتصادی، دانش‌آموزان رشته اقتصاد در دبیرستان‌ها در یک رقابت علمی، دانسته‌های خود را محک می‌زنند و در مسابقه پوستر- تقویم دانش‌آموزان پایه دوم تا هشتم در رابطه با موضوعات مالی و اقتصادی به طراحی پوستر می‌پردازند. آثار برگزیدگان این مسابقه در تقویم سالانه شورا به چاپ می‌رسد. 

آموزش اقتصاد در دیگر ایالت‌ها 

در سراسر آمریکا، تنها چهار ایالت گذراندن دوره‌های آموزشی مالی را برای فارغ‌التحصیلی از دبیرستان، اختیاری اعلام کرده‌اند. در سایر ایالت‌ها سپری کردن این واحدهای درسی الزامی است. در مدارس شیکاگو دانش‌آموزان مفاهیم مالی را به صورت روزمره فرا می‌گیرند. آنها هم با مسائل و مشکلات جهانی اقتصاد آشنا می‌شوند و هم به شیوه‌ای کاملاً عملی مدیریت «پول» خود را می‌آموزند. آنها یاد می‌گیرند برای پس‌انداز خود اهداف کوتاه‌مدت (مثل خرید ایکس‌باکس تا سال آینده) یا بلند‌مدت (نظیر تامین هزینه‌های تحصیل در دانشگاه) تعیین کنند. به آنها قلک‌هایی داده می‌شود تا نه فقط برای پس‌انداز و خرج‌ کردن، بلکه برای امور خیریه و سرمایه‌گذاری نیز پول ذخیره کنند. مفاهیمی نظیر پول، نحوه مصرف آن، شیوه پس‌انداز کردن و حتی مهارت‌های حفظ خود در برابر پول، در بطن دوره‌های آموزشی آنان گنجانده شده است. تنها در شیکاگو، 145 مدرسه در طول سال تحصیلی دوره‌های آموزش مالی را برگزار می‌کنند. این دوره‌ها با چهار هدف آموزشی یعنی آشنایی با پس‌انداز، خرج، سرمایه‌گذاری و اهدا و غالباً در کتابخانه مدارس برپا می‌شود. در پایان دوره به هر دانش‌آموز قلکی داده می‌شود که برای هر یک از اهداف مذکور بخش جداگانه‌ای دارد. سالانه 10 هزار دانش‌آموز این دوره را سپری می‌کنند. در شهرهای کوچک‌تر، مربیان مدارس برای آموزش اقتصادی و مالی، شیوه‌های دیگری ابداع کرده‌اند. به عنوان مثال شعب صدور کارت اعتباری در مدارس راه‌اندازی شده تا دانش‌آموزان بدون پرداخت پول نقد بتوانند از بوفه مدرسه خرید کنند. در شهر کوچکی مثل اپلتون (ویسکانسین) آموزش مفاهیمی از این دست در دوران دبیرستان شکل تخصصی‌تری به خود گرفته است. در ابتدای دوره‌های آموزشی، دانش‌آموزان با تحقیق و پژوهش، درآمد شغل مورد علاقه خود را تخمین می‌زنند و بر مبنای این درآمد، زندگی خود را به صورت فرضی برنامه‌ریزی می‌کنند. آنها می‌آموزند علاوه بر کتاب‌ها و مقالات، از منابع اطلاعاتی آنلاین نظیر Yahoo! Finance and Money. Com نیز استفاده کنند. تمرکز بر آموزش مالی در مدارس شیکاگو نتایج چشمگیری در پی داشته است. یک پژوهش نشان می‌دهد دانش‌آموزان در پایان این دوره‌ها به خوبی با مفاهیم بازار بورس آشنا شده‌اند و همگی معتقدند پس‌انداز کردن پول در خانه، ایده مطلوبی نیست. از آنجا که آموزش مفاهیم اقتصادی و مالی به کودکان، نیازمند حضور معلمان متبحر و آگاه است، سازمان‌هایی نظیر انستیتوی ملی سواد
مالی و اقتصادی و نیز Jumpstart (یک موسسه ملی که در زمینه آموزش مالی فعالیت می‌کند) تعلیم و تربیت آموزگاران در این زمینه را برعهده گرفته است. دست‌اندرکاران این سیستم آموزشی بر این باورند که ایجاد و راه‌اندازی دوره‌ها و کلاس‌های جدید نیازمند بودجه‌ای است که تامین آن در شرایط اقتصادی کنونی برای مدارس ممکن نیست؛ لذا در پی آنند که مفاهیم و محتوای آموزشی مورد نظر را در قالب سایر دروس نظیر ریاضیات، ادبیات انگلیسی و …، به دانش‌آموزان تعلیم دهند. 

آموزش مفاهیم مالی به کودکان در هند 

در هندوستان، آموزش مفاهیم اقتصادی از کلاس‌های ششم تا هشتم متوسطه و در قالب دوره‌های مطالعات اجتماعی/ علوم اجتماعی و در تلفیق با دروس علم سیاست یا جغرافیا تدریس می‌شود. در کتب دبستانی هند، دانش‌آموزان با برخی مفاهیم اقتصادی نظیر امرار معاش، بازار و نقش اقتصادی دولت آشنا می‌شوند. در پایه‌های بالاتر (سال‌های 10-9) مفاهیمی نظیر توسعه، تعریف و شاخص‌های اندازه‌گیری فقر، شاخص‌های امنیت غذایی و اهمیت سرمایه‌گذاری روی منابع انسانی، طبقه‌بندی فعالیت‌های اقتصادی، نقش نهادهای مالی در زندگی روزمره و… در محتوای آموزشی گنجانده شده است. برای مقطع دبیرستان (که در نظام آموزشی هند به متوسطه دوم شهرت دارد) دروسی طراحی شده است که دانش‌آموزان به صورت اختیاری آنها را طی می‌کنند: اقتصاد توسعه، تجارت بین‌المللی، توسعه منطقه‌ای، سرمایه عمومی و نهادهای مالی، منابع و ابزارهای مالی برای داده‌های اقتصادی، اقتصاد خرد و اقتصاد کلان. علاوه بر مفاهیمی که در کتب درسی دانش‌آموزان گنجانده شده است دوره‌های آموزشی گوناگونی ویژه معلمان و دانش‌آموزان طراحی و اجرا می‌شود تا دانش و مهارت‌های اقتصادی را در هر دو گروه تقویت کند. 

دبیرستان‌های برزیل اقتصادی می‌شوند 

در سال 2007، دولت برزیل به منظور فراهم کردن شرایط دسترسی بیشتر مردم به خدمات مالی و اتخاذ تصمیمات مالی آگاهانه، کارگروهی تشکیل داد تا به تدوین «استراتژی ملی آموزش مالی» بپردازد. «آموزش مالی در مدارس» به عنوان بخشی از این استراتژی به اجرا درآمد تا تمامی مدارس عمومی سراسر کشور را تحت پوشش قرار دهد. این برنامه با همکاری کمیسیون تامین و معاملات برزیل، وزارت آموزش، نهادهای ایالتی و سازمان‌های خصوصی اجرایی شد. پروژه پایلوت این برنامه در سال 2010، در 900 مدرسه عمومی و برای 26 هزار دانش‌آموز به اجرا درآمد. محور و تمرکز برنامه مذکور ایجاد سواد رسانه‌ای در میان دانش‌آموزان بود تا آنها بتوانند در نخستین سال‌های زندگی اجتماعی خود، تصمیمات مالی صحیحی اتخاذ کنند. اگرچه دانش‌آموزان دبیرستانی عموماً به ندرت در جایگاه تصمیمات مالی قرار می‌گیرند اما انتظار می‌رفت تا با آموزش مفاهیمی مانند مدیریت بودجه، پس‌انداز و خرج کردن هوشمندانه، از این آموزه‌ها در زندگی آتی خود بهره‌برداری کنند. برنامه سواد مالی برای دانش‌آموزان، با راه‌ا‌ندازی دوره «آموزش مالی» در دبیرستان‌ها آغاز شد. یک کتاب با بخش راهنمای معلم، متشکل از 72 مطالعه موردی و تمرین که می‌توانست در قالب سایر دروس نظیر ریاضیات، زبان پرتغالی، علوم یا تاریخ تدریس شود، تدوین و توزیع شد. محتوای این کتاب کاملاً متعامل و همراه با تمرینات عملی بود. به عنوان مثال دانش‌آموزان می‌بایست بودجه‌بندی و برنامه‌ریزی مالی خانواده خود را به صورت فرضی انجام می‌دانند. این تمرینات مبتنی بر این ایده محوری طراحی شد که جوانان در خانواده‌ها از اطلاعات و ابتکاراتی بهره‌مندند که می‌تواند به عنوان ابزاری برای تغییر فرهنگ اقتصادی و مالی خانواده‌ها، به ویژه در زمینه نحوه مصرف و سرمایه‌گذاری به کار گرفته شود. این پروژه پایلوت از آگوست 2010 تا دسامبر 2011 در سه و نیم سال تحصیلی مدارس مذکور به اجرا درآمد و پس از مثبت بودن نتایج ارزشیابی در پایان دوره تداوم یافت. 

اقتصاد در مدارس استرالیا 

«کمیسیون امنیت و سرمایه‌گذاری استرالیا» نهادی است که در این کشور عهده‌دار سیاستگذاری در زمینه آموزش مفاهیم اقتصادی است. حصول اطمینان از اینکه کودکان و نوجوانان استرالیایی قادرند امور مالی و سرمایه خود را از ابتدای دوره جوانی مدیریت کنند، از دیگر اهداف و وظایف این کمیسیون است. این نهاد از سال 2010 برنامه‌ای را تحت عنوان «به کودکان کمک کنیم مفاهیم اولیه مالی را بیاموزند» طراحی و اجرا کرده است. در قالب این برنامه به منظور ارتقای سواد اقتصادی آموزگاران، شش هزار معلم به صورت حضوری آموزش دیده‌اند. به علاوه، برای دسترسی سریع و آسان هر یک از آنان به منابع و محتوای مورد نیاز، آموزش و نیز و منابع آنلاین در نظر گرفته شده است. با تعلیم معلمان حرفه‌ای و آگاه و با برگزاری دوره های آموزشی ویژه دانش‌آموزان در قالب برنامه تحصیلی مدارس، برای دانش‌آموزان استرالیایی این فرصت فراهم می‌شود تا درک، نگرش، دانش و مهارتی را که برای انتخاب‌های آگاهانه و مطمئن در بازار مصرف بدان نیاز دارند، کسب کنند و برای تامین و رفاه مالی در زندگی آینده خود، تصمیمات اقتصادی صحیح و هوشمندانه‌ای بگیرند. تدوین استراتژی ملی سواد اقتصادی و نیز استراتژی ملی برای جوانان استرالیا از دیگر برنامه‌های این کمیسیون هستند که با هدف ارتقای دانش و اطلاعات مالی و اقتصادی کودکان، نوجوانان و جوانان استرالیایی به اجرا در می‌آی
ند.

منبع:  تجارت فردا