بازار سهام معاملات آخرین روز کاری هفته را با افت ۷/ ۰ درصدی شاخص کل به پایان رساند. فشار نسبتا قابل‌توجه عرضه در اغلب گروه‌ها سبب شد که شاخص کل پس از صعود دو روزه، ۱۲۱۸۸ واحد دیگر عقب بنشیند و زیر مرز ۱۸۲ هزار واحدی بایستد. ریزش دوباره قیمت جهانی نفت در شامگاه سه‌شنبه مهم‌ترین عامل فشار عمومی فروش در دادوستدهای دیروز بورس تهران ارزیابی می‌شود.
بر نفت چه رفت؟
شامگاه سه‌شنبه بازار جهانی شاهد سقوط کم‌سابقه بهای نفت بود. شاخص‌های نفتی برنت و وست‌تگزاس در معاملات روز سه‌َشنبه افت شدید ۷ درصدی را تجربه کردند. تشدید نگرانی از کاهش تقاضای جهانی و برآوردها از مازاد عرضه، بهای هر بشکه نفت برنت را به کمترین مقدار خود طی ۸ ماه اخیر، یعنی ۶۵ دلار رساند. همچنین، شاخص نفتی وست‌تگزاس(WTII) با ثبت بدترین عملکرد در سه سال گذشته، در سطح ۵۵۵ دلاری قرار گرفت. حدود دو ماه پیش که بهای نفت در پی کاهش عرضه به اوج خود در چهار سال اخیر رسیده بود، کمتر کسی فکر می‌کرد که طلای سیاه در اندک‌زمانی با سرعت تند به عقب برگردد و بیش از ۲۵ درصد از ارزش خود را ظرف یک‌ونیم ماه از دست بدهد. در آن دوره، بازار نفت به دلیل تشدید فشارها علیه صدور نفت ایران، نگران کمبود عرضه بود و به همین دلیل، بسیاری از موسسات و نهادهای بین‌المللی چشم‌انتظار نفت ۱۰۰ دلاری در انتهای سال جاری میلادی بودند.
اما در ادامه، روند رو به رشد قیمت نفت، ضمن فشار بر قدرت خرید واردکنندگان، سمت تولید را فعال‌تر کرد. به این ترتیب، رکوردشکنی تولید نفت در آمریکا و انبساط سمت عرضه با مشارکت بیشتر کشورهایی چون روسیه، عربستان و سایر کشورهای تولیدکننده زمینه را برای شروع اصلاح بهای نفت آماده کرد. همزمان، سمت تقاضا نیز شاهد تحولات مهمی بود. بروز اولین نشانه‌ها از اثرات منفی جنگ تجاری آمریکا و چین و عواقب افزایش قیمت نفت برای اقتصادهای نوظهوری نظیر هند، ترکیه و اندونزی، هشدار موسسات بین‌المللی از انقباض اقتصاد جهانی و افت بیشتر تقاضا را به دنبال داشت. از طرفی، افزایش موجودی‌های تجاری آمریکا هم نشان داد که سمت تقاضا طی این مدت تضعیف شده است. به این ترتیب، با سقوط سه‌َشنبه‌شب گذشته، طولانی‌ترین دوره افت بهای نفت وست‌تگزاس در طول تاریخ رقم خورد.
واکنش بورسی‌ها به سقوط تاریخی نفت
با افت تاریخی بهای نفت، چنانکه انتظار می‌رفت، معاملات دیروز بازار سهام با فشار سنگین فروش کار خود را آغاز کرد. مطابق انتظار، سهام وابسته نوک پیکان فشار عرضه‌ها بودند. مروری بر فهرست نمادهای موثر بر شاخص کل در معاملات دیروز بورس تهران نیز موید این ادعاست که بیشترین فشار را بر نماگر وارد کردند. به عبارت مشخص‌تر، به جز نماد «ونفت» که با کسب موافقت وزارت نفت برای احداث واحد قیرسازی رشد حداکثری قیمت را در فضای منفی دیروز تجربه کرد، سایر نمادهای این گروه با فشار سنگین عرضه مواجه شدند و عموما در پایین‌ترین سطح مجاز روزانه قرار گرفتند. شکل‌گیری صف‌های فروش در این گروه تا میانه معاملات ادامه یافت. حتی خریدهای حمایتی سهامداران عمده برای گرفتن ضرب عرضه‌ها توان غلبه بر فشار فروش‌های را نداشت. برآیند این رفتار منجر به افت ۴/ ۲ درصدی شاخص گروه پالایشی در پایان معاملات دیروز شد. با توجه به واکنش تند بازار به سقوط نفت به نظر می‌رسد که بررسی زمینه این رفتار برای سنجش هیجان بورس‌بازان خالی از لطف نباشد.
زیر و بم حاشیه سود پالایشگاه‌ها
واقعیت این است که بورس تهران از دو مجرا تحت تاثیر نوسان قیمت نفت بوده است. یکی اثر مستقیم بر نمادهای وابسته از مجرای اثرگذاری بر حاشیه سود پالایشگاه‌ها و دیگری، اثر انقباضی-انبساطی آن بر درآمدهای دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین متقاضیاقتصاد ایران. حال که شاهد سقوط ممتد بهای نفت هستیم، انتظار بازار در درجه اول این است که تقاضای در سطح کلان اقتصاد ایران در چشم‌اندازی بلندمدت کاهش یابد. از طرف دیگر، کاهش بهای نفت، حاشیه سود پالایشگاه‌ها را به‌طور مستقیم هدف قرار می‌دهد و بنابراین سهامداران طبعا به نوسان قیمت واکنش نشان می‌دهند.
اما نکته حائز اهمیت در نحوه اثرگذاری قیمت بر حاشیه سود پالایشگاه‌ها است که گاه مورد سوءتفاهم از سوی فعالان بورسی قرار می‌گیرد. حاشیه سود یا کرک‌اسپرد پالایشگاه‌ها ضریبی از قیمت نفت است، که از سوی شرکت ملی نفت تعیین و تثبیت می‌شود. بنابراین طبیعی است که با ریزش قیمت نفت دست‌کم به لحاظ روانی عرضه در سهام وابسته شدت یابد. این در حالی است که تحلیل اثرپذیری سود سهام از قیمت نفت این رفتار هیجانی را تایید نمی‌کند. به عبارت دیگر، برخورد یک‌جانبه با اثر منفی افت قیمت نفت بر سودآوری سهام پالایشگاه‌ها از پشتوانه تحلیلی برخوردار نیست. در توضیح این مدعا باید گفت که بر اساس سازوکار بازارها، قیمت فرآورده‌های نفتی با کاهش بهای نفت تنزل می‌کند و با افت قیمت فرآورده‌های اصلی از جمله بنزین، تقاضا برای این محصولات بیشتر می‌شود.
این رفتار دوگانه نفت با فرآورده‌ها به معنای افزایش حاشیه سود یا کرک‌اسپرد در شرایط افت بهای نفت است. بنابرین از این دیدگاه، حاشیه سود پالایشگاه‌ها نه تنها با کاهش قیمت نفت کم نمی‌شود، بلکه مطابق توضیحی که داده شد، باید در انتظار بهبود وضعیت پالایشگاه‌ها از حیث سودآوری باشیم. اما واقعیت دیگر این است که حاشیه سود پالایشگاه‌ها ضمن وقفه در اعلام آن از سوی شرکت پالایش و پخش، لزوما بر اساس سازوکار منعطف آن در بازارهای جهانی محاسبه نمی‌شود، بنابراین اثرپذیری سودآوری واحدهای پالایشگاهی از قیمت نفت از منظر تحلیلی نیاز به اطلاعات بیشتری دارد و نمی‌توان حکم قطعی داد. با وجود این شرایط ردپای هیجان یا به تعبیر بهتر، استرس بورس‌بازان در معاملات دیروز تا حدودی نمایان شد.
از طرف دیگر، چنان که گفته شد، یکی از اثرات کاهش قیمت نفت در اقتصاد ایران نگرانی از افت تقاضای دولت به‌عنوان متقاضی بزرگ بازارهاست که تاثیر عمومی بر کل سهام دارد. ضمن اینکه تنزل بهای نفت از چشم‌اندازی وسیع‌تر به معنای انقباض اقتصاد جهانی هم هست که می‌تواند به‌طور مشخص از مجرای اثرگذاری بر قیمت محصولات فلزی و پتروشیمی بر بخش قابل‌توجهی از سهام بورس تهران تاثیر مستقیم بگذارد.
ترکش‌های نفتی در کالایی‌ها
همزمان با افت بهای نفت، قیمت دیگر مواد خام اعم از فلزات و محصولات پتروشیمی در بازارهای اروپایی و آسیایی در مسیر کاهش قرار دارند. در این میان، تاثیر کاهش قیمت متانول بر سهام وابسته طی این چند روز چشمگیر بود. نزول قیمت فلزاتی نظیر مس و روی، یا محصولات فولادی و به‌طور خاص، ریزش بهای هر تن متانول به سطح ۳۳۰ دلاری وضعیت نزولی بازارهای جهانی را نشان می‌دهد به‌طوری که تولیدکنندگان وابسته را در معاملات دیروز تحت فشار قرار داد. برای مثال نمادهای «زاگرس» و «شخارک» در جریان معاملات دیروز افت قابل‌ملاحظه قیمت سهم را تجربه کردند. همچنین، نماد «پارس» در کنار پتروشیمی‌هایی نظیر «تاپیکو» و «شخارک» نیز به رغم حمایت قابل‌توجه سهامداران حقوقی افت ملموس قیمت را تجربه کردند در رتبه‌های بالای فهرست نمادهای موثر بر شاخص قرار گرفتند.
خروج سرمایه از بازار
با تشدید نااطمینانی‌ها درخصوص سرنوشت متغیرهای کلان موثر بر سهام، سرمایه‌ها در فرآیندی احتیاطی رفته‌رفته در حال خروج از بورس تهران است. فعالان و تحلیلگران معمولا خالص فروش سهامداران خرد را به‌عنوان شاخصی از خروج سرمایه در بورس تهران می‌دانند. این شاخص در چند روز اخیر موید عقب‌نشینی خریداران خرد و عدم استقبال آنها از سهام است. بازاری که در آخرین موج صعودی خود، از اوایل مرداد تا هفته ابتدایی مهرماه بیش از ۵ هزار میلیارد تومان سرمایه خرد را جذب کرده بود، حالا در مسیر معکوس شاهد خروج پول‌های خرد از بازار است. فعالان خرد بازار در جریان دادوستدهای دیروز حدود ۸۰ میلیارد تومان از سهام خود را به‌طور خالص فروختند. برای ششمین روز متوالی است این گروه فعال در بورس تهران، ناامید از روند آتی قیمت‌ها، در نقش فروشنده غالب، یا از جریان معاملات فاصله گرفته یا از بازار خارج شده است. با این حال، انتظار می‌رود در شرایطی که نرخ‌های ارز درحال اصلاح است و بازار مسکن در وضعیت رکود تورمی قرار دارد، می‌توان سهام را به عنوان گزینه‌ای برتر دانست. این مهم با تهمیدات نهاد ناظر از مجرای توسعه عرضی بازار و رفع محدودیت‌های فنی نظیر افزایش سهام شناور آزاد شرکت‌ها قابل دستیابی است.
