نتایج منتشر شده از آزمون بین‌المللی تیمز و پرلز به وضوح بیانگر این امر است که مواردی مانند حفظ محوری و عدم تطابق نظام آموزشی در دوره عمومی با استانداردهای جهانی کشور موجب شده تا دانش آموزان در این دو آزمون عملکرد ضعیفی داشته باشند و نمراتشان پایین‎تر از میانگین نمرات باشد، اما اینکه چه باید کرد موضوع مهمی است که نباید از آن غافل ماند.

به گزارش پارسی پرس به نقل از بازار 724: بیتا پورباقی| بهمن ماه گذشته درست زمانی که نتایج آزمون بین‌المللی تیمز و پرلز ۲۰۲۳ منتشر شد، رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش ‌و پرورش عنوان کرد؛ باید کاری کرد که بتوانیم در این آزمون‌ها به نمره میانگین دست پیدا کنیم.

اظهار نظری که دلیل آن دلایل عملکرد ضعیف دانش‌آموزان کشورمان در دو آزمون اشاره شده بود و بیانگر وضعیت نه چندان مطلوب سواد پایه محصلان ایرانی و به عبارتی فقر ساختاری در این زمینه بود.

حفظ محوری و عدم تطابق با استانداردهای جهانی برای دانش‌آموزان ایرانی

عملکرد ضعیفی که شاید مهمترین علت آن را بتوان نظام آموزشی متمرکز و حفظ‌ محور دانست که موجب شده تا مهارت‌های تحلیلی، حل مسئله و تفکر انتقادی که در آزمون‌های بین‌المللی مورد سنجش قرار می‌گیرد پرورش نیابد.

براین اساس و با توجه به اینکه آزمون‌های مذکور به جای اطلاعات خام، توانایی استدلال و کاربرد دانش دانش آموزان ایرانی را می‌سنجد، نتیجه آن شد که  حکیم‌زاده عنوان کند بهبود کلی سواد پایه دانش‌آموزان ایرانی از اولویت‌های اساسی ما در دوره ابتدایی است.

البته نباید نظام آموزش حفظ محور را تنها مقصر بروز چنین شرایطی دانست چرا که عدم تطابق برنامه درسی با استانداردهای جهانی هم مقوله دیگری است که به این شرایط دامن زده است و باید گفت؛ محتوای کتب درسی در نظام آموزشی کشورمان با معیارهای آزمون‌های بین‌المللی از جمله تیمز و پرلز هم‌راستا نیست. به طور نمونه در ریاضی و علوم، تأکید بیشتر روی فرمول‌ها و محاسبات پایه‌ است تا مفاهیم عمیق‌تر و کاربردی که در این آزمون‌ها اهمیت دارد.

کمبود معلمان ماهر تا یک کم‌توجهی پرچالش

ضمن اینکه نباید از معضل کمبود معلمان آموزش‌دیده و باکیفیت نیز غافل ماند زیرا که کیفیت آموزش ارتباط مستقیمی به دانش و مهارت معلم‌ در مقاطع مختلف تحصیلی دارد.

متاسفانه در کشورمان بسیاری از آموزگاران آموزش کافی برای روش‌های نوین تدریس ندیده‌اند و امکانات به‌روز آموزشی مانند آزمایشگاه‌ها یا تکنولوژی در مدارس یا وجود ندارند یا بسیار محدود و تنها در مراکز آموزشی ویژه یا خصوص وجود دارد.

آنچه که به تفاوت سطح امکانات بین مدارس دولتی و غیردولتی، همچنین بین مناطق شهری و روستایی دامن می‌زند و موجب شده است تا بسیاری از دانش‌آموزان به حداقل منابع آموزشی دسترسی نداشته باشند.

فقر، ترک تحصیل و مشکلات معیشتی هم باعث شده تا تعدادی از خانواده‌ها از خانواده‌ها قادر به تامین نیازهای تحصیلی فرزندان خود نباشند، مقوله‌ای که به نظر می‌رسد با شدت گرفتن مشکلات اقتصادی و افزایش قابل توجه نرخ تورم بیش از بیش شاهد آن هستیم.

در این میان البته برخی معتقدند تعطیلی طولانی‌ مدت مدارس مانند آنچه که در دوره کرونا شاهدش بودیم و ضعف زیرساخت آموزش آنلاین در کشورمان باعث افت شدید یادگیری شد. ایران جزو کشورهایی بوده که بیشترین مدت تعطیلی را داشت و این ضربه بزرگی به عملکرد دانش‌آموزان زد.

علاوه بر آنچه که عنوان شد، کم‌توجهی به سنجش‌های بین‌المللی را هم شاید بتوان از دلایلی دانست که در این زمینه اثرگذار بوده است، زیرا برخلاف کشورهایی مانند سنگاپور یا کره جنوبی که برنامه آموزشی‌شان را با آزمون‌های بین المللی هماهنگ کرده‌اند، کشورمان بهای چندانی به این ارزیابی‎ها نداده و بیشتر  روی امتحانات داخلی و آزمون‎های مثل کنکور متمرکز شده است.

آنچه که شاید موجب شده تا در دو دهه گذشته رتبه کشورمان در بین سایر کشورهای آنگونه که باید و شاید قابل توجه نباشد.

برای بررسی این روند می‌توان به طور نمونه می‌توان نگاهی به نتایج آزمون تیمز داشت، آزمونی که هر چهارسال یکبار برگزار می‌شود و ریاضی و علوم رو تو پایه‌های چهارم و هشتم می‌سنجند.

در این آزمون از سال ۱۹۹۵ دانش آموزان کشورمان نیز حضور داشته‌اند. پرلز نیز سواد خواندن در پایه چهارم را ارزیابی می‌کند و هر پنچ سال یک‌بار برگزار می‌شود.

یک مرور تاریخی کوتاه

در سال۱۹۹۵ که نخستین حضور ایران بین ۲۶ کشور شرکت‌کننده را در شاهد بودیم، دانش آموزان ایرانی در رتبه ۲۵ در ریاضی پایه چهارم گرفتند. البته این شروع کار بود، ضمن اینکه تعداد کشورها نیز در این آزمون چندان قابل توجه نبود.

اما در سال  ۲۰۰۳در آزمون تیمز ایران در ریاضی پایه چهارم رتبه ۳۸ از میان ۴۶ کشور و در علوم نیز رتبه ۴۱ را به خود اختصاص داد.

در پایه هشتم و درس ریاضی هم دانش آموزان کشورمان موفق به کسب رتبه ۳۶ از میان ۴۵ و در درس علوم جایگاه ۳۹ را به خود اختصاص دهند. جایی که روند نزول نسبی در کسب رتبه برای محصلان ایرانی آغاز شد.

هرچند که در سال 2011 شاهد پیشرفت نسبی بودیم اینکه در ریاضی پایه چهارم دانش آموزان ایرانی در رتبه ۴۱ از ۵۰ و در درس علوم جایگاه ۴۳، و در پایه هشتم و در درس ریاضی رتبه ۳۱ را از میان ۴۲ کشور شرکت کننده کسب کنند این رتبه در درس علوم نیز جایگاه  32 بود. این بهترین عملکرد نسبی ایران در دو دهه گذشته بود.

در آخرین آزمون تیمز چه گذشت؟

در آزمون تیمز ۲۰۱۹، ایران در درس ریاضی پایه چهارم رتبه ۵۰ از ۵۸ و در علوم نیز جایگاه ۴۸ را به دست آودر. این جایگاه در پایه هشتم برای درس ریاضی ۲۹ از میان ۳۹ کشور شرکت کننده و برای درس علوم نیز رتبه ۳۲ بود. به این ترتیب دوباره افت دانش آموزان کشورمان در این آزمون‌ها شروع شد.

در آخرین دوره این آزمون که در سال 2023 برگزار شد، ایران در میان ۵۸ کشور شرکت کننده در درس ریاضی پایه چهارم رتبه ۵۳ و در درس علوم رتبه ۵۴ را به دست آورد. برای ریاضی پایه هشتم هم در  جایگاه ۳۴ از بین ۴۶ کشور و البته رتبه 37 در درس علوم قرار گرفت.

به این ترتیب در دو دهه گذشته نه تنها دانش آموزان کشورمان نتوانستند پیشرفتی در این زمینه به دست آوردند بلکه به طور نسبی هم روند نزول را سپری کردند.

افت ادامه‌دار در آزمون‌های پرلز

اما در آزمون‌های پرلز هم اوضاع بهتر از این آزمون‎ها نبود و به طور نمونه در سال 2001 دانش آموزان کشورمان از میان 35 کشور در جایگاه 32 قرار گرفت. در سال 2016 نیز با افت ۳۰ نمره‌ای نسبت به دوره قبل از میان از ۵۰ کشور ایران در رتبه 45 جای گرفت. این جایگاه پنج سال بعد و در میان 57 کشور رتبه 53 بود.

اگرچه درطول برخی سال ها به طور نمونه در سل 2011 کشورمان توانست گاهی پیشرفت نسبی داشته باشد ولی هیچ‌ گاه موفق نشد به میانگین جهانی به عبارتی نمره ۵۰۰ نزدیک شود در محدوده دهه‎های سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰، با افزایش تعداد کشورهای شرکت‌کننده از ۲۶ به بیش از ۶۰ کشور، رتبه ایران به طور مداوم افت کرد، تا به آنجا که اکنون جزو کشورهایی است که در جایگاه 15 درصدی پایین جدول قرار دارند.

این در حالی بوده که برخی کشورها مانند ترکیه، قطر یا امارات با برنامه‌ریزی‌های آموزشی که داشته‌اند موفق شده‌اند پیشرفت‌هایی را در این زمینه از آن خود کنند.

ضرورت اصلاح برنامه درسی و روش تدریس

واقعیت این است که عملکرد ضعیف دانش‌آموزان کشورمان در آزمون‌های بین‌المللی ریشه در ساختار آموزشی، نابرابری‌ها و کم‌توجهی به کیفیت آموزش در نظام آموزشی دارد. روند که در بازه زمانی دو دهه اخیر نتیجه‌اش این بوده که رتبه ایران از جایگاهی متوسط به سطوح انتهای جدول برسد.

بنابراین شاید بتوان گفت اصلاح برنامه درسی و روش تدریس از راه حل‌های مهمی است که می‌تواند موجب شود تا بتوان از این شرایط عبور کرد. به عبارتی باید برنامه درسی را از حفظ‌ محوری به سمت مهارت‌محوری برد. از جمله اینکه به جای اینکه در درسی مانند ریاضی دانش آموزان تنها به حفظ فرمول اکتفا کنند، باید حل مسئله‌های واقعی و کاربردی را نیز بیاموزند.

هماهنگی محتوای درسی با استانداردهای بین‌المللی مثل تیمز نیز ایده دیگری است که باید به آن توجه داشت، آنچه که موجب شده تا اکنون برخی کشورها از جمله سنگاپور بتوانند در این زمینه پیشرفت داشته و جایگاه خوبی را در آزمون مذکور به خود اختصاص دهند. البته آموزش به معلمان را باید به نوعی کلید اصلی رفع این دغدغه دانست، معلم‌ها باید دوره‌های منظم و عملی برای روش‌های تدریس نوین را سپری کنند، دوره‎هایی مانند استفاده از تکنولوژی یا تدریس پروژه‌محور، هرچند که افزایش حقوق و مزایای این قشر نیز می‎تواند انگیزه آنها را افزایش دهد و موجب شود تا افراد نخبه‌تر جذب این شغل شوند.

کاهش نابرابری آموزشی به عبارتی در نظر گرفتن بودجه بیشتر برایه مدارس دولتی، به‌خصوص مدارش مناطق محروم، تجهیز مدارس به آزمایشگاه، کتابخانه، اینترنت پرسرعت و … نیز مواردی است که نباید از آنها غافل ماند.

به این فهرست این باید تقویت مدارس روستایی را با برنامه‌های حمایتی مثل تغذیه رایگان یا بورسیه افزود. در یک جمع‌بندی کلی استفاده از تکنولوژی، تغییر فرهنگ امتحان‌محوری، مشارکت در آزمون‌های بین‌المللی نیز از دیگر مواردی است که باید به آن توجه داشت.

اشاره به این موضوع ضرورت دارد که داده‌های تیمز نشان می‌دهد کشورهایی که نظام آموزشی‌ خود را اصلاح کرده‌‌اند  از جمله قطر که از رتبه ۴۸ در ۲۰۰۷ به جایگاه ۳۵ در سال ۲۰۱۹ رسیده‌اند و  پیشرفت سریع داشته‌اند. با این وجود کشور ما طی دو دهه اخیر تغییری در ساختار آموزشی نداشته‎ایم و این امر باعث شده تا کشورهای دیگر گوی سبقت را از ما بربایند، مصداق این امر را در نتایج آزمون تیمز ۲۰۲۳ می‌توان یافت. میانگین نمره ایران در ریاضی پایه چهارم ۴۴۳ بود، در حالی که میانگین جهانی ۵۰۰ و سنگاپور ۶۲۵ بود. این کشور تنها با تغییر محتوا و روش تدریس توانست در این زمینه از دانش‌آموزان ایرانی پیشی گیرد.