بودجه چیست؟ چه اثری در اداره کشور و وضعیت جامعه دارد؟ با چه اصولی تهیه و تدوین می شود؟ در این نوشتار قصد داریم که به اختصار درباره این موارد صحبت کنیم.
کلمه بودجه از زبان فرانسه ریشه گرفته و سپس در زبان های انگلیسی و فارسی وارد شده است. معنایی لغوی آن کیف یا کیسه ی چرمی است که صورت دریافت ها و پرداخت های کشور را در آن قرار می دهند. بودجه به مفهوم کلی برنامه کار وضعیت مالی یک شخص، یک خانواده ، یک سازمان و یا یک جامعه را برای آینده دور و نزدیک مشخص و ترسیم می نماید. البته آنچه در ذهن ما به عنوان بودجه وجود دارد همان بودجه دولت است که تعریف ساده آن می شود سند دخل و خرج و دولت. هدف بودجه به طور خلاصه به شرح زیر است:
۱-پیش بینی درآمدها و مخارج
۲-مقایسه عملکرد واقعی و پیش بینی شده در بودجه در آینده
به عبارتی بودجه برنامه مالی دولت برای یك سال مالی می باشد كه شامل پیش بینی درآمدها و منابع تامین اعتبار و هزینه های یك دستگاه می باشد.
مراحل تنظیم بودجه را می توان به شکل زیر خلاصه کرد:
۱- تهیه ، تنظیم و پیشنهاد بودجه
۲- مرحله تصویب بودجه
۳- مرحله اجرای بودجه
۴- مرحله نظارت بر بودجه
هر نظام بودجه ای اعم از وسیع یا محدود علاوه بر ویژگی های خاص خود می باید سه مشخصه زیر را نیز در برداشته باشد:
۱- چه باید کرد و چگونه باید انجام داد وباید چه آثار و نتایجی را به دست‌آورد؟
۲- هزینه ها و درآمدهای ناشی از کلیه عملیات چه طور خواهد بود و به چه نحو تأمین می شود؟
۳- از آغاز تا پایان دوره آن چه تحولاتی کمی یا کیفی در وضعیت به وجود خواهد آمد؟
بودجه برنامه مالی دولت برای یك سال مالی می باشد كه شامل پیش بینی درآمدها و منابع تامین اعتبار و هزینه های یك دستگاه می باشد
انواع روشهای بودجه ریزی:
الف: بودجه متداول – که قدیمی ترین نوع بودجه ریزی است که هیچ هزینه ای از اعتبارات مصوب تجاوز ننماید.
ب – بودجه ریزی برنامه ای: در این روش عملیات دستگاه های اجرایی به شکل برنامه کار تنظیم می شود.
ت – بودجه ریزی به صورت عملیاتی
حقیقت این است که خط مشخصی نمی توان بین بودجه برنامه ای و بودجه عملیاتی رسم کرد زیرا که در واقع بودجه عملیاتی مرحله پیشرفته تری از بودجه برنامه ای است به عبارتی اساس بودجه عملیاتی بر پایه چهار اصل زیر استوار است:
الف – روش اندازه گیری کار
ب- حسابداری قیمت تمام شده
ت – استفاده از فرم ها
ث – استفاده از استاندارد
اصول بودجه بر تهیه، تنظیم و پیشنهاد لایحه‌ی بودجه به دست دولت و همچنین تصویب آن توسط نمایندگان مجلس اصولی

مترتب است که عبارتند از: ۱)سالیانه بودن بودجه ۲) وحدت بودجه ۳) جامعیت بودجه ۴) شاملیت یا تفصیل ۵) تخصیص و عدم تخصیص ۶) انعطاف پذیری ۷) تخمینی بودن ۸) تعدیلی بودن ۹) تعادل.
اصل سالیانه بودن: چون بودجه به عنوان یک برنامه کوتاه مدت مطرح می باشد.
اصل وحدت بودجه: برای آن که کارهای مکرر و پراکنده موجب اتلاف وقت دولت و مجلس نشود در این اصل توصیه می شود یک بار بودجه واحدی در یک مجموعه به تصویب برسد.
اصل جامعیت بودجه:‌ منظور از این اصل این است که دستگاه هایی که دارای درآمد می باشند نبایستی هزینه های خود را از این درآمدها کسر و الباقی درآمد را در بودجه منظور نمایند.
اصل شاملیت بودجه: ‌منظور از این اصل این است که دستگاه هایی که دارای درآمد می باشند نبایستی هزینه های خود را از این درآمدها کسر و الباقی درآمد را در بودجه منظور نمایند.
اصل تخصیص: بر اساس این اصل تمامی ارقام مندرج در قوانین بودجه بایستی به همان صورتی که در قانون بودجه و جداول مربوط به‌آن تعیین گردید، به تصویب نمایندگان مجلس رسیده است.
اصل انعطاف پذیری: تغییر و جابه جایی در فصول هزینه و برنامه‌های دستگاه بدون آنکه در جمع اعتبارات مصوب تغییر ایجاد شود
اصل تعادل: این اصل به حفظ موازنه‌ی میان درآمدها و مخارج اشاره دارد به طوری که دولت بتواند بدون استقراض تعهدات مالی خود را بپردازد.
دو حالت عدم تعادل برای بودجه متصور است. مازاد بودجه که به معنی فزونی درآمدها بر هزینه هاست و کسری بودجه که عکس آن است. و البته برای دولتها اغلب حالت دوم رخ می دهد. که البته اتفاق خوبی نیست . چرا که راه هایی که دولت برای رفع آن به کار میبرد اغلب اقتصاد را با مشکلاتی مواجه میکند.
اگر كسری بودجه از طریق استقراض از نظام بانكی تأمین شود، این امر به معنی افزایش نقدینگی و به دنبال آن افزایش نرخ تورم خواهد بود.
راههای رفع کسری بودجه:
الف: استقراض از نظام بانكی
ب: استقراض داخلی از طریق انتشار اوراق قرضه
ج: استقراض از خارج
اگر كسری بودجه از طریق استقراض از نظام بانكی تأمین شود، این امر به معنی افزایش نقدینگی و به دنبال آن افزایش نرخ تورم خواهد بود.
از سوی دیگر اگر كسری بودجه از طریق استقراض داخلی یا انتشار اوراق قرضه جبران شود، این مسأله به مفهوم افزایش تقاضای دولت برای اعتبارات است كه اولین تأثیر آن در بازار پولی افزایش نرخ بهره و به دنبال آن كاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی می باشد.و بالاخره اگر كسری بودجه از طریق منابع خارجی تأمین شود این امر به كسری در حساب جاری منجر شده كه در نهایت می تواند به بحران بدهی ها دامن بزند
مسئله آخر نظارت بودجه ای است یعنی روش رسیدگی به جریان مخارج و دریافت ها در مقابل هدف های مقرر در بودجه. حالا که کمی درباره بودجه میدانیم بهتر درک می کنیم که توجه به بودجه تنظیم شده و براورده کردن اهداف مرتبط با آن از چه اهمیتی برخوردار است. مسئله ای که به نظر میرسد در همه دولتها مغفول مانده و هر جا که مشکلی پیش امده بدون توجه به بودجه تعیین شده اقدام به سیاستگذاری و تصمیم گیری کرده اند.